Εικόνα οικεία και κοινή σχεδόν σε όλες τις γενιές των μαθητών. Αλλά και απατηλή: Ακόμη και το μαθητικό τετράδιο δεν ήταν πάντα το ίδιο, ούτε ήταν πάντα μπλε. Σαν να προσαρμοζόταν κάθε φορά στο κλίμα της Εκπαίδευσης, στις μεγάλες της διαμάχες, στα όνειρα της δημιουργίας ενός έθνους, ή στο πώς οριζόταν κάθε φορά το «εθνικό».
Δεν είναι και πολύ ξεκάθαρο πότε και πώς χρησιμοποιήθηκαν τα «βιβλιοτετράδια». Ειδικοί στην ιστορία της εκπαίδευσης εικάζουν πως η ημερομηνία πρέπει να κρύβεται κάπου στον 19ο αιώνα, ενδεχομένως και στα πρώτα χρόνια της επανάστασης ή του νεοσύστατου κράτους.
Ο Χ. Νούτσος (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) εκτιμά πως τα τετράδια πιθανόν να εμφανίστηκαν με το πρώτο σύστημα εξετάσεων, που ήταν μάλιστα και δημόσιες, οπότε ο δάσκαλος κρατούσε τα «τετράδια» των μαθητών του για να τα βαθμολογήσει. Αλλη πιθανή στιγμή είναι σύμφωνα με τον ίδιο «το 1890, όταν επιβλήθηκε το ένα και κοινό βιβλίο για όλους τους μαθητές (πριν υπήρχε ένα περιθώριο επιλογής από 4 - 5 βιβλία)».
Δεν γνωρίζουμε πολλά για το χρώμα τους ή για το είδος του εξωφύλλου. Ούτε πότε επιβλήθηκε το «ντύσιμό» τους από μπλε χαρτί και –πολύ αργότερα– με διαφανές αυτοκόλλητο. Πάντως, στο Μουσείο Μπενάκη υπάρχει (μέσω Ιδρύματος Ελευθερίου Βενιζέλου) ένα τετράδιο γεωμετρίας μαθητή τάξης του 1912, ντυμένο με το μπλε χαρτί.
Ωστόσο, όπως λέει ο ερευνητής του ΕΛΙΑ Μάνος Χαριτάτος, υπήρξαν μαθητικά τετράδια, πριν και μετά, με πιο άμεσο συμβολισμό από το μπλε χαρτί. Οπως με εξώφυλλο τον Παύλο Μελά, τον Δεληγιάννη κ. ά.
Η δικτατορία του Πάγκαλου – «εκπαιδευτικός μεσαίωνας» χαρακτηρίζεται από ιστορικούς της εκπαίδευσης– δεν διδάχθηκε από την «κατάληψη του Πετριτσίου» στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Στις βιομηχανίες φαίνεται πως για πρώτη φορά δίνονται τότε συγκεκριμένα σχέδια για τα εξώφυλλα των σχολικών τετραδίων, τα περισσότερα με αναφορά στη σημαία («υπερασπίσου τη σημαία» ή «απαιτείτε πάντοτε τα τετράδια της δεδοξασμένης ελληνικής σημαίας»). Για το σχολικό έτος 1926 - 1927 εκδίδεται νόμος περί «χρήσεως τετραδίων», σύμφωνα με τον οποίο «από της ενάρξεως του προσεχούς σχολικού έτους 1926 - 1927 και εφεξής απαγορεύεται η χρήσις δι’ άπαντα τα εν τω Κράτει λειτουργούντα σχολεία δημόσια, δημοσιοσυντήρητα και ιδιωτικά, άλλων τετραδίων πλην εκείνων, τα οποία θέλει καθορίζει εκάστοτε ειδική εγκύκλιος του Υπουργείου της Παιδείας και Θρησκευμάτων».
Λίγα χρόνια μετά, ο Μεταξάς δεν θα χάσει τέτοια ευκαιρία. Θα χρησιμοποιήσει ως προπαγανδιστικό υλικό (και) τα μαθητικά τετράδια. Το σκίτσο του δικτάτορα, οι σάλπιγγες και διάφορα απλοϊκά ρητά θα μονοπωλήσουν το σχολικό περιβάλλον, από τους τοίχους μέχρι τα τετράδια. Η ίδρυση της ΕΟΝ φέρνει τον ιδιότυπο ελληνικό φασισμό μέσα στο σχολείο.
Αν και το 1942 (σύμφωνα με μαρτυρία του Λευτέρη Παπαδόπουλου που αναδημοσιεύουν οι Αλέξης Δημαράς και Βάσω Παπαγεωργίου) το κοντύλι και η πλάκα ήταν τα «τετράδια» της Α΄ Δημοτικού και τουλάχιστον μέχρι το 1952, σύμφωνα με μαρτυρία του Μιχάλη Κατσίγερα.
Η χρήση του πλαστικού στον τελευταίο πόλεμο ήταν η τεχνολογική εξέλιξη που έδωσε στο μαθητικό τετράδιο τη σημερινή του μορφή. Το 1956, ένας ανήσυχος έμπορος, ο Σκαγιάς, αποφασίζει να βγάλει στην αγορά τα γαλάζια πλαστικά τετράδια («Διεθνές» και «Super Διεθνές»). Η κ. Πόπη Σκαγιά θα εξηγήσει πως ο Σκαγιάς «δεν ανακάλυψε, αλλά καθιέρωσε το νέο μαθητικό τετράδιο». Στα αρχεία της εταιρείας δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν ή να διαψεύδουν μια κεντρική κατεύθυνση για το χρώμα: «Πάντως, δεν υπήρχε κατεύθυνση για το σχήμα, σας διαβεβαιώνω γι’ αυτό. Το μπλε μαθητικό τετράδιο είναι μοναδικό στον κόσμο λόγω των διαστάσεών του. Δεν είναι ούτε Α4 ούτε Α5 αλλά κάτι ενδιάμεσο, επειδή έτσι βόλευε τους κατασκευαστές να κόβουν χωρίς απώλειες το ευρωπαϊκό χαρτί που εισάγαμε τότε. Η εταιρεία μας βρήκε το χρώμα ως παράδοση και απλώς το κάναμε λίγο πιο ανοιχτό».
Η SKAG δραστηριοποιείται σήμερα σε 37 χώρες, με εξαγωγές, αλλά η κ. Σκαγιά διαβεβαιώνει: «Δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο τετράδιο σαν το ελληνικό. Μόνο οι Γιαπωνέζοι είναι κάπως κοντά στο δικό μας».
Η μεταπολίτευση βάζει την αρχή του τέλους στο σχολείο που τιμωρεί, ελέγχει, ισοπεδώνει και συνθλίβει (Τουλάχιστον στη θεωρία.) Πάντως, μόλις άνοιξαν τα παράθυρα των σχολικών κτιρίων, εισέβαλαν πολλά και διαφορετικά τετράδια. Οι μουστάκες του βλοσυρού Κολοκοτρώνη έγιναν στίχοι των Πινκ Φλόιντ ή των Ιγκλς χωρίς τελικά να ζημιωθεί (από αυτό) η κοινωνία μας…
Δεν γνωρίζουμε πολλά για το χρώμα τους ή για το είδος του εξωφύλλου. Ούτε πότε επιβλήθηκε το «ντύσιμό» τους από μπλε χαρτί και –πολύ αργότερα– με διαφανές αυτοκόλλητο. Πάντως, στο Μουσείο Μπενάκη υπάρχει (μέσω Ιδρύματος Ελευθερίου Βενιζέλου) ένα τετράδιο γεωμετρίας μαθητή τάξης του 1912, ντυμένο με το μπλε χαρτί.
Ωστόσο, όπως λέει ο ερευνητής του ΕΛΙΑ Μάνος Χαριτάτος, υπήρξαν μαθητικά τετράδια, πριν και μετά, με πιο άμεσο συμβολισμό από το μπλε χαρτί. Οπως με εξώφυλλο τον Παύλο Μελά, τον Δεληγιάννη κ. ά.
Η δικτατορία του Πάγκαλου – «εκπαιδευτικός μεσαίωνας» χαρακτηρίζεται από ιστορικούς της εκπαίδευσης– δεν διδάχθηκε από την «κατάληψη του Πετριτσίου» στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Στις βιομηχανίες φαίνεται πως για πρώτη φορά δίνονται τότε συγκεκριμένα σχέδια για τα εξώφυλλα των σχολικών τετραδίων, τα περισσότερα με αναφορά στη σημαία («υπερασπίσου τη σημαία» ή «απαιτείτε πάντοτε τα τετράδια της δεδοξασμένης ελληνικής σημαίας»). Για το σχολικό έτος 1926 - 1927 εκδίδεται νόμος περί «χρήσεως τετραδίων», σύμφωνα με τον οποίο «από της ενάρξεως του προσεχούς σχολικού έτους 1926 - 1927 και εφεξής απαγορεύεται η χρήσις δι’ άπαντα τα εν τω Κράτει λειτουργούντα σχολεία δημόσια, δημοσιοσυντήρητα και ιδιωτικά, άλλων τετραδίων πλην εκείνων, τα οποία θέλει καθορίζει εκάστοτε ειδική εγκύκλιος του Υπουργείου της Παιδείας και Θρησκευμάτων».
Λίγα χρόνια μετά, ο Μεταξάς δεν θα χάσει τέτοια ευκαιρία. Θα χρησιμοποιήσει ως προπαγανδιστικό υλικό (και) τα μαθητικά τετράδια. Το σκίτσο του δικτάτορα, οι σάλπιγγες και διάφορα απλοϊκά ρητά θα μονοπωλήσουν το σχολικό περιβάλλον, από τους τοίχους μέχρι τα τετράδια. Η ίδρυση της ΕΟΝ φέρνει τον ιδιότυπο ελληνικό φασισμό μέσα στο σχολείο.
Αν και το 1942 (σύμφωνα με μαρτυρία του Λευτέρη Παπαδόπουλου που αναδημοσιεύουν οι Αλέξης Δημαράς και Βάσω Παπαγεωργίου) το κοντύλι και η πλάκα ήταν τα «τετράδια» της Α΄ Δημοτικού και τουλάχιστον μέχρι το 1952, σύμφωνα με μαρτυρία του Μιχάλη Κατσίγερα.
Η χρήση του πλαστικού στον τελευταίο πόλεμο ήταν η τεχνολογική εξέλιξη που έδωσε στο μαθητικό τετράδιο τη σημερινή του μορφή. Το 1956, ένας ανήσυχος έμπορος, ο Σκαγιάς, αποφασίζει να βγάλει στην αγορά τα γαλάζια πλαστικά τετράδια («Διεθνές» και «Super Διεθνές»). Η κ. Πόπη Σκαγιά θα εξηγήσει πως ο Σκαγιάς «δεν ανακάλυψε, αλλά καθιέρωσε το νέο μαθητικό τετράδιο». Στα αρχεία της εταιρείας δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν ή να διαψεύδουν μια κεντρική κατεύθυνση για το χρώμα: «Πάντως, δεν υπήρχε κατεύθυνση για το σχήμα, σας διαβεβαιώνω γι’ αυτό. Το μπλε μαθητικό τετράδιο είναι μοναδικό στον κόσμο λόγω των διαστάσεών του. Δεν είναι ούτε Α4 ούτε Α5 αλλά κάτι ενδιάμεσο, επειδή έτσι βόλευε τους κατασκευαστές να κόβουν χωρίς απώλειες το ευρωπαϊκό χαρτί που εισάγαμε τότε. Η εταιρεία μας βρήκε το χρώμα ως παράδοση και απλώς το κάναμε λίγο πιο ανοιχτό».
Η SKAG δραστηριοποιείται σήμερα σε 37 χώρες, με εξαγωγές, αλλά η κ. Σκαγιά διαβεβαιώνει: «Δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο τετράδιο σαν το ελληνικό. Μόνο οι Γιαπωνέζοι είναι κάπως κοντά στο δικό μας».
Η μεταπολίτευση βάζει την αρχή του τέλους στο σχολείο που τιμωρεί, ελέγχει, ισοπεδώνει και συνθλίβει (Τουλάχιστον στη θεωρία.) Πάντως, μόλις άνοιξαν τα παράθυρα των σχολικών κτιρίων, εισέβαλαν πολλά και διαφορετικά τετράδια. Οι μουστάκες του βλοσυρού Κολοκοτρώνη έγιναν στίχοι των Πινκ Φλόιντ ή των Ιγκλς χωρίς τελικά να ζημιωθεί (από αυτό) η κοινωνία μας…
